বৰষুণৰ গোন্ধ

"মনত আছেনে, দুয়ো গৰখীয়া

শ্বৰাতিৰ সুৰে সুৰে

কিন কিন বৰষুণে বৰষুণে ভিজা

শ্বিলং পিকত সেই দেওবাৰে পুৱা……"

বৰষুণে ধুৱাই নিয়া সদ্যস্নাতা ধৰাৰ বুকুৰ পৰা অহা গোন্ধে আপোনাক কেতিয়াবা পুলকিত কৰি তুলিছেনে? কেঁচা মাটিৰ ভিজা ভিজা সুবাসেৰে সমৃদ্ধ বৰষুণৰ গোন্ধে ধৰাৰ বুকুলৈ কঢ়িয়াই আনে সৃষ্টিৰ সপোন। বৰষুণৰ প্ৰথম টোপালবোৰ মাটিত সৰি পৰাৰ থিক পিছতেই পৰিচিত এটি গোন্ধ ওলায়। বৰষুণৰ আগৰ মাটিৰ গোন্ধ আৰু বৰষুণৰ পিছৰ মাটিৰ গোন্ধ সুকীয়া। কিন্তু বৰষুণে সেমেকাই তোলা মাটিৰ গোন্ধটোৱেনো আহে ক'ৰ পৰা ? 

ইয়াৰ কাৰণ হিচাবে বিজ্ঞানী সকলে তিনিটা কাৰকৰ তথ্য দিছে। সেইবোৰ হ'ল মাটিত থকা কেতবোৰ বিশেষ বেক্টেৰীয়া, মাটিত গজি থকা গছৰ পৰা নির্গত তেলজাতীয় পদাৰ্থ আৰু বজ্রপাতৰ সময়ত নির্গত হোৱা ইলেকট্রনৰ চার্জ বা আধান। বিজ্ঞানী সকলে এই বিশেষ পৰিঘটনাটোৰ নাম দিছে "পেট্রিকোৰ" (petrichor) অর্থাৎ '‘বৰষুণৰ গোন্ধ'’ !

বৰষুণৰ পিছৰ কেঁচা মাটিৰ গোন্ধৰ বাবে আলোচ্য একটিনোমাইচিটিসচ (actinomycetes) নামৰ মাটিত থকা বেক্টেৰীয়াবোৰে জিওষ্মিন (geosmin) নামৰ এক ধৰণৰ জৈৱ যৌগ সৃষ্টি কৰে। বৰষুণৰ পানী মাটিত পৰাৰ লগে লগে এই যৌগবোৰ পানীৰ লগত মিহলি হৈ বায়ুৰ সংস্পর্শলৈ অহাৰ লগে লগে এক বিশেষ ধৰণৰ গোন্ধ ওলায়। সামান্য মাত্ৰাৰ জিওষ্মিনৰ পৰাই যথেষ্ট পৰিমানৰ গন্ধযুক্ত গেছ তৈয়াৰ হয়। প্রতি ট্রিলিয়নে পৰিমানৰ মাটিত মাত্র ৫ শতাংশ জিওষ্মিন থাকিলেই এই গোন্ধ মানুহৰ ঘ্ৰানেন্দ্ৰিয়ই সংগ্ৰহ কৰিব পাৰে। ডাঙৰ আকাৰৰ পানীৰে পৰিপূৰ্ণ এটা পুখুৰীত এচামুচ জিওষ্মিন থাকিলেই মোটামোটি ওপৰত উল্ল্যেখ কৰা পৰিমানটো বুজিবলৈ সহজ হ'ব।

বিজ্ঞানী সকলৰ গৱেষণাত পোৱা গৈছে যে খৰাং বা শুষ্ক পৰিবেশত উদ্ভিদবোৰে এক ধৰণৰ বিশেষ তৈলজাতীয় পদাৰ্থৰ মিশ্রণ তৈয়াৰ কৰে। এই তেলবোৰে উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি স্তিমিত কৰি পৰিবেশৰ লগত খাপ খাবলৈ সাময়িক ভাৱে পানীৰ চাহিদা কমায়। উদ্ভিদবোৰে এই তৈলজাতীয় মিশ্রণটো সৃষ্টি কৰিবলৈ মাটিৰ পৰাই উপাদানবোৰ সংগ্ৰহ কৰে। বৰষুণৰ পানীৰ উপস্থিতিত এই তৈলজাতীয় উদ্বায়ী পদার্থবোৰ সিক্ত হৈ বায়ুত মিহলি হয় আৰু এক বিশেষ গোন্ধৰ সৃষ্টি কৰে।

বৰষুণৰ থিক আগমূহুৰ্ততো এক ধৰণৰ বিশেষ গোন্ধ পোৱা যায়। বৰষুণৰ আগে আগে হোৱা বিজুলী ঢেৰেকণিৰ সময়ত এই গোন্ধ পোৱা যায়। ইয়াৰ কাৰণ হ'ল বায়ুমণ্ডলৰ ইলেকট্রিক চার্জ। বিজুলী ঢেৰেকণিয়ে বায়ুত থকা অক্সিজেনৰ অণুবোৰ ভাঙি অক্সিজেন পৰমাণুলৈ ৰূপান্তৰ কৰে। সেই মুক্ত অক্সিজেনৰ পৰমাণুবোৰ বায়ুমণ্ডলৰ অন্য অক্সিজেন অণুৰ সৈতে মিলি অজ'ন অণু সৃষ্টি কৰে। এই অজ'ন গেছৰ এটা বিশেষ গোন্ধ আছে, যি কিছু পৰিমানে ক্ল'ৰিনৰ গোন্ধৰ দৰে বা পোৰা বৈদ্যুতিক তাঁৰ এডালৰ দৰে। সাধাৰণতে অজ'ন গেছ বায়ুমণ্ডলৰ উচ্চ স্তৰতহে পোৱা যায়। কিন্তু বৰষুণৰ আগে আগে জোৰকৈ বলা নিম্নগামী বতাহৰ সোঁতে অজ'নৰ এই গোন্ধ বায়ুমণ্ডলৰ নিম্ন স্তৰলৈ কঢ়িয়াই আনে আৰু তেতিয়াই আমি বৰষুণৰ আগলিবতৰা কঢ়িয়াই অনা গোন্ধটো পাও।