ব্ৰহ্মাণ্ডৰ ডাইমেনচনবোৰ আৰু কায়াহীন ঈশ্বৰ

কোনো এটা পদাৰ্থ বা বিশেষ তন্ত্ৰৰ বিভিন্ন ধৰ্মসমূহ যেনে আকাৰ, গঠন, ঘণত্ব, ভৰ, অৱস্থান আদিবোৰ অধ্যয়ন কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় তথ্যবোৰ সংগ্ৰহ কৰাৰ বাবে বিভিন্ন জোখ মাপ কৰিবলগীয়া হয়। এই জোখ মাপবোৰ কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজন হোৱা বিভিন্ন ৰাশিবোৰকেই সহজ ভাবে "মাত্ৰা" বা dimension বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে টংলাৰ পৰা মংগলদৈৰ মাজৰ পথটোৰ দূৰত্ব বা পথটোৰ দৈৰ্ঘ এটা ডাইমেনচন বা মাত্ৰা।

বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড অকল্পনীয়ভাৱে বিশাল। বিজ্ঞানীসকলে এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডখনৰ বিষয়ে জানিবলৈ অহৰহ প্ৰচেষ্টা কৰি আহিছে। কিন্তু এই বিশাল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডখনৰ বিষয়ে জানিবলৈ দীঘ, প্ৰস্থ, উচ্চতা আদি Dimension কেইটাই যথেষ্ঠ নহয়। সেয়ে বিজ্ঞানীসকলে আৰু কিছুমান মাত্ৰা বা Dimension সৃষ্টি কৰি লৈছে। আমি সকলোৱেই দ্বি-মাত্ৰিক, ত্ৰি-মাত্ৰিক আৰু চৰ্তু-মাত্ৰিক Dimensionৰ বিষয়ে কিছু কথা জানো। এই মহাবিশ্বক বুজিবলৈ আধুনিক বিজ্ঞানত বা ষ্ট্ৰিং থিয়ৰিত বিজ্ঞানী সকলে সততে ব্যৱহাৰ কৰা ১০ টা মাত্ৰাৰ বিষয়ে আজি সহজভাবে আলোচনা কৰিব বিচাৰিছোঁ।

শূণ্য-মাত্ৰা বা Zero Dimension:

বিজ্ঞানৰ ভাষাত ই এটা ক্ষূদ্ৰতম (কাল্পনিক !) বিন্দু মাত্ৰ, যাৰ কোনো আকাৰ, দীঘ বা প্ৰস্থ নাই। সেয়ে এই বিন্দুটোৰ পৰা আগলৈ, পিছলৈ, ওপৰলৈ বা তললৈ যোৱাৰ কোনো উপায় নাই। 

এক-মাত্ৰা বা One Dimension:

দুটা শূণ্য মাত্ৰিক বিন্দুৰ মাজৰ পোনপটীয়া দূৰত্ব জুখিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা মাত্ৰাটোৱেই "এক-মাত্ৰা" আৰু এই মাত্ৰাক আমি দৈৰ্ঘ বুলিয়েই জানো।

দ্বি-মাত্ৰা বা Two Dimension:

এখন কাগজত থকা এটি বিশেষ বিন্দুৰ অৱস্থান নিৰ্ণয় কৰিবলৈ কাগজখনৰ ওপৰত X আৰু Y নামৰ দুটা Coordinate লাগিব। ইয়াত কাগজৰ বিন্দুটোৰ অৱস্থান নিৰ্ণয়ৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় জোখ মাপৰ বাবে ব্যৱহাৰ হোৱা পদ্ধতিটো হ'ল Two-dimensional বা দ্বি-মাত্ৰিক। বিজ্ঞান আৰু গণিতৰ জগতত ব্যৱহাৰ হোৱা এই Coordinate বোৰেই একো একোটা মাত্ৰা বা Dimension । 

ত্ৰি-মাত্ৰা বা Three Dimension:

ওপৰৰ উদাহৰণৰ বিন্দুটো যদি কাগজৰ সলনি ঘৰৰ চিলিঙত থাকে, তেন্তে সেই বিন্দুটোৰ প্ৰকৃত অৱস্থান নিৰ্ণয় কৰিবলৈ X, Y আৰু Z Coordinateৰ প্ৰয়োজন হ'ব। এইক্ষেত্ৰত চিলিঙৰ বিন্দুটোৰ জোখ মাপৰ বাবে ত্ৰি-মাত্ৰিক পদ্ধতি (Three-dimension) ব্যৱহাৰ হৈছে।

চৰ্তু-মাত্ৰা বা 4th Dimension :

কোনো এটা বস্তু প্ৰকৃততে ক'ত আছে সেইটো সঠিক ভাবে বর্ণনা কৰিবলৈ হ'লে কেৱল বস্তুটোৰ অৱস্থানেই যথেষ্ঠ নহয়। বৰং বস্তুটোৰ অৱস্থানৰ সঠিক সময়টোও জানিব লাগিব। সেয়েহে অৱস্থানৰ ত্ৰি-মাত্রিক বা Three directions যেনে X, Y আৰু Z অক্ষৰ স্থানাংকৰ লগত সময়ক সংযুক্ত কৰি এক চাৰি-মাত্রিক (4 Dimensional) "স্থান-কাল" বা Space-Time সৃষ্টি কৰি ল'ব লাগিব। ইয়াত সময়ে সদায়ে সৰলৰৈখিক ভাবে এক নিৰ্দিষ্ট দিশতহে আগবাঢ়ি যাব পাৰে। সময় একা-বেঁকা পথেৰে অতিক্ৰম কৰা বা পিছুৱাই যোৱাৰ কোনো ব্যৱস্থা 4th Dimensionত নাই।

4th Dimensionৰ পিছৰ পৰা dimension বোৰ কিছু জটিল হৈ পৰে কিয়নো এই dimension বোৰ আমাৰ বাস্তৱ অভিজ্ঞতাৰ পৰা বহু আঁতৰৰ অথচ সুবিশাল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ কোনো ৰহস্যঘন কল্পলোকৰ ইন্দ্ৰিয়ই ঢুকি নোপোৱা কিছুমান অদ্ভূত মাত্ৰা। এই dimension বোৰৰ বিষয়ে সহজে বুজি পাব পৰাকৈ তলত আলোচনা কৰিব খুজিছোঁ। 

পঞ্চম-মাত্ৰা বা 5th Dimension:

এই ডাইমেনচন হল ফ'র্থ ডাইমেনশন অৰ্থাৎ পৰ্যবেক্ষকৰ বা ধৰি লওঁক, আপোনাৰ নিজৰ ঘড়ীৰ সময় আৰু এই মহাবিশ্বৰ বিভিন্ন স্থানৰ বিভিন্ন সময়ৰ এক জটিল সমন্বয়। 5th Dimension এনে এক অবস্থা, য'ত কোনো পদাৰ্থ এটাই বা ধৰি লোৱা হ'ল, আপুনি নিজেই ভিন ভিন টাইমলাইনত ভ্রমণ কৰিব পাৰে। এটা উদাহৰণেৰে কথাটো বুজিবলৈ সহজ হ'ব। ধৰা হ'ল আপুনি বিজ্ঞান পঢ়ি এজন অভিযন্তা হ'ব বিচাৰে। কিন্তু আপোনাৰ পিতৃয়ে আপুনি ইংৰাজীৰ অধ্যাপক হোৱাতো বিচাৰে। তেনেক্ষেত্ৰত চাৰি মাত্ৰাৰ ব্ৰহ্মাণ্ডত আপোনাৰ বাবে একে সময়তে দুয়োটা প্ৰত্যাশা পুৰ কৰা অসম্ভব। কিন্ত পঞ্চম-মাত্ৰাৰ ব্ৰহ্মাণ্ডত আপুনি এইটো অনায়াসে কৰিব পাৰিব। কাৰণ, পঞ্চম-মাত্ৰাৰ ব্ৰহ্মাণ্ডত সময়ে আগলৈ যোৱাৰ উপৰিও সোঁফালে বা বাওঁফালে অৰ্থাৎ একা-বেঁকা পথেৰে আগবাঢ়িব পাৰে। সেয়ে আপুনি পঞ্চম-মাত্ৰাৰ ব্ৰহ্মাণ্ডত দুয়োটা কামেই একেলগে কৰিব পাৰিব। ইয়াৰ বাবে সময়ে এটা দিশত আগবাঢ়ি আপোনাক এজন অভিযন্তা আৰু আন এটা দিশত আগবাঢ়ি আপোনাক এজন অধ্যাপক হোৱাত সহায় কৰিব। অৱশ্যে সময়ে তেতিয়া দুখন ভিন্ন জগতত এই কাম কৰিব। অৰ্থাৎ পঞ্চম-মাত্ৰাৰ ব্ৰহ্মাণ্ডত আপোনাৰ এজন প্ৰতিৰূপ থাকিব। ইয়াত আপুনি আৰু আপোনাৰ প্ৰতিৰূপ দুয়োজনেই দুখন সমান্তৰাল জগতত পৃথকে পৃথকে বাস কৰি একে সময়তেই দুয়োটা কাম কৰিব পাৰিব। সংক্ষেপে ক'বলৈ হ'লে 5th Dimensionএ সমান্তৰাল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ ধাৰণাটোৰ জন্ম দিছে।

ষষ্ঠ-মাত্ৰা বা 6th Dimension:

এইখিনিতেই আমি পুনৰ আপোনাৰ প্ৰতিৰূপ দুটাৰ উদাহৰণটোলৈ আকৌ এবাৰ উভটি যাব লাগিব। ধৰা হ'ল, আপোনাৰ দুয়োটা প্ৰতিৰূপে এইবাৰ পৰস্পৰে পৰস্পৰক লগ পোৱাৰ ইচ্ছা কৰিলে। তেতিয়া কি হ'ব ? এয়া সম্ভৱ হ'বনে ? ষষ্ঠ-মাত্ৰাৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডত পিছে অসম্ভৱ যেন লগা এই ঘটনাটো সম্ভৱ হ'ব। কাৰণ এই ষষ্ঠ-মাত্ৰাৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডত সময়ে পিছলৈ উভটি যোৱাৰ সম্ভাৱনাটোক নিশ্চিতি প্ৰদান কৰিছে। অৰ্থাৎ ইয়াত "টাইম ট্ৰেভেল" বা সময় পৰিভ্ৰমনৰ ধাৰনাটো প্ৰকট হৈ পৰিছে। ধৰা হ'ল আপোনাৰ অভিযন্তা প্ৰতিৰূপটোৱে আপোনাক লগ ধৰিব বিচাৰে। তেনেক্ষেত্ৰত তেওঁক সময়ে পিছুৱাই আনি অতীতলৈ লৈ যাব। এনেদৰে অতীতলৈ অহাৰ লগে-লগে তেওঁ শৈশৱলৈ ঘূৰি আহিব। যিহেতু শৈশৱত আপুনি অভিযন্তা বা অধ্যাপক কোনোটোৱেই নাছিল, আপোনাৰ অভিযন্তা প্ৰতিৰূপটো এই অৱস্থাত অহাৰ লগে-লগেই দুয়োটা প্ৰতিৰূপ পুনৰ একাকাৰ হৈ পৰি আপুনিও শৈশৱ ওভটাই পাব। ষষ্ঠ-মাত্ৰা বা 6th Dimension বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ এই ধাৰণাই দুখন সমান্তৰাল বিশ্ব বা জগতৰ মাজত সৰল ৰৈখিক দিশত আগলৈ বা পিছলৈ সময় পৰিভ্ৰমণৰ দ্বাৰা ভ্ৰমণ কৰিব পৰা এটা নতুন ধাৰণাৰ জন্ম দিয়ে।

সপ্তম-মাত্ৰা বা 7th Dimension:

7th Dimensionএ ষষ্ঠ-মাত্ৰাৰ ব্ৰহ্মাণ্ডত উল্ল্যেখ কৰাৰ দৰেই কেৱল মাত্ৰ দুখন সমান্তৰাল ব্ৰহ্মাণ্ডৰ উপৰিও এই বিশাল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ দৰে আৰু অনেক বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ উপস্থিতিৰ সম্ভাৱনা আছে বুলি এক নতুন ধাৰণাৰ জন্ম দিছে। অৱশ্যে সপ্তম-মাত্ৰাৰ এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডবোৰৰ নীতি নিয়মবোৰ আমাৰ পৰিচিত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ লগত একে নহ'বও পাৰে। এই বিভিন্ন বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড বা বহুবিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড সমূহৰ মাজত সৰল ৰৈখিক দিশত আগলৈ বা পিছলৈ সময় পৰিভ্ৰমণ কৰিব পৰা সম্ভাৱনা জগাই তোলা ধাৰণাটোৱেই বিজ্ঞানত সততে আলোচ্য হৈ অহা সপ্তম-মাত্ৰা বা 7th Dimension ।

অষ্টম-মাত্ৰা বা 8th Dimension:

সপ্তম মাত্ৰাৰ ধাৰণাটোলৈ বহুবিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড সমূহৰ মাজত কেৱল সৰল ৰৈখিক দিশত আগলৈ বা পিছলৈ সময় পৰিভ্ৰমণ কৰাটোহে সম্ভৱ। কিন্তু অষ্টম-মাত্ৰা বা 8th Dimensionৰ ধাৰণাত বহুবিশ্ববোৰৰ মাজত সৰল ৰৈখিক দিশত আগলৈ বা পিছলৈ সময় পৰিভ্ৰমণ কৰাৰ উপৰিও সোঁৱে-বাঁৱে ভ্ৰমণ কৰাৰ নতুন মাত্ৰাৰ ধাৰণাটো সৃষ্টি হয়। 

নৱম মাত্ৰা বা 9th Dimension:

8th Dimensionৰ ধাৰণাত বহুবিশ্ববোৰৰ মাজত আগলৈ বা পিছলৈ ,সোঁৱে-বাঁৱে ভ্ৰমণ কৰাৰ উপৰিও লম্বীয় দিশত তললৈ বা ওপৰলৈ সময় পৰিভ্ৰমণ কৰাৰ নতুন মাত্ৰাটোৱেই 9th Dimension

 বা 

নৱম মাত্ৰা

 ।

দশম-মাত্ৰা বা 10th Dimension:

এতিয়ালৈ আলোচনা কৰা ব্ৰহ্মাণ্ডৰ নটা মাত্ৰা বা ডাইমেনচনৰ প্ৰতিটোৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰি যোগসূত্ৰ ৰক্ষা কৰি চলিবলৈ যি নতুন মাত্ৰা বা ডাইমেনচনৰ প্ৰয়োজন, তাকেই 10th Dimension বা দশম মাত্ৰা বুলি কোৱা হয়।

স্বাভাৱিকতেই প্ৰশ্ন হয় - আমি বাৰু এই সকলোবোৰ ডাইমেনচনত ভ্ৰমণ কৰিব পাৰিমনে? উত্তৰত ক'বই লাগিব যে - "নোৱাৰো" ! আমি কেতিয়াও তৃতীয় মাত্ৰা অতিক্ৰম কৰি তাৰ ওপৰৰ ডাইমেনচন বোৰলৈ যাব নোৱাৰো। চতুৰ্থ মাত্ৰাটো বা "সময়" আমি অনুভৱহে কৰিব পাৰো। তৃতীয় মাত্ৰা অতিক্ৰম কৰি তাৰ ওপৰৰ ডাইমেনচন বোৰলৈ যাব নোৱাৰাৰ কাৰন আমাৰ এই ভৌতিক শৰীৰটো যি নিজেই এটা ত্ৰি-মাত্ৰিক বা Three Dimension গঠন। বিজ্ঞানী সকলৰ মতে ওপৰৰ Dimension বোৰলৈ কেৱল এক মাত্ৰিক কেতবোৰ সূক্ষ্মতম সূত্ৰ বা ষ্ট্ৰিংহে (ষ্ট্ৰিং থিয়ৰি) যাব পাৰে। বাস্তৱক্ষেত্ৰত আজিলৈ তেনে সূক্ষ্মতম সূত্ৰ বা ষ্ট্ৰিং চকুৰে দেখা সম্ভৱ হোৱা নাই। সেয়েহে কোনো ভৌতিক শৰীৰধাৰী পদাৰ্থকণা বা জীৱই এই ডাইমেনচনবোৰত প্ৰবেশ কৰিব নোৱাৰে। তেন্তে কেনেকৈ ব্ৰহ্মাণ্ডৰ বিভিন্ন ডাইমেনচনবোৰৰ মাজত সমন্বয় বাজি ৰৈছে !! নিশ্চয় কোনো কায়াহীন, অতি সূক্ষ্মতম কোনো "এক-মাত্ৰিক সত্বা" বা ষ্ট্ৰিঙে বিভিন্ন ডাইমেনচনবোৰৰ মাজত প্ৰতিদিনেই প্ৰতিনিয়তভাবে যোগসূত্ৰ ৰক্ষা কৰি সহস্ৰ কৌটি ব্ৰহ্মাণ্ডৰ নীতি নিয়মবোৰৰ তদাৰক কৰি আছে। অন্যথা খেলিমেলি অনিবাৰ্য। শূণ্য-মাত্ৰা বা Zero Dimensionৰ পৰা দশম মাত্ৰাৰ বহুবিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডলৈ বা বিন্দুৰ পৰা সিন্ধুলৈ অতি নিয়াৰিকৈ সমন্বয় ৰক্ষা কৰি অহা সেই সত্বাকেই বাৰু আমি মাতিছো নেকি - ঈশ্বৰ, আল্লা বা গ'ড বুলি !!!

কাল দীৰ্ঘায়ন বা Time Dilation

সময় ৰহস্যময়। দাৰ্শনিক সত্বাই আমাক সচকিত কৰি সদাযেই কৈ আহিছে : সময় অনাদি, অনন্ত আৰু গতিশীল। গতিশীলতাই সময়ৰ ধৰ্ম। অথচ, গতিয়েই সময়ক প্ৰভাৱিত কৰি ইয়াৰ স্বৰূপ সলনি কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছে যাৰ বাবে সময় এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ ক'ৰবাত খৰধৰকৈ আৰু আন ক'ৰবাত কইনাখোজীয়া গতিৰে ধীৰে ধীৰে প্ৰবাহিত হৈছে। 

দাৰ্শনিক এৰিষ্টট'লৰ মতে কোনো এজন পৰ্যবেশকৰ বাবে সকলোতেই স্থান আৰু কাল (সময়) একোটাকৈ পৰম ধাৰণা। আধুনিক বিজ্ঞানৰ বাটকটীয়া প্ৰসিদ্ধ বিজ্ঞানী আইজাক নিউটনেও একে সুৰতেই কৈছিল যে কোনো এটা বিশেষ ঘটনা কোন স্থানত আৰু কেতিয়া সংঘটিত হৈছে সেইটো ভিন ভিন স্থানৰ পৰা পৰ্যবেক্ষণ কৰা সকলো পৰ্যবেশকৰ বাবেই একে। অৰ্থাৎ স্থান আৰু কাল দুয়োটাই একো একোটা পৰম সত্য।

কিন্তু স্থান আৰু কালৰ "পৰম সত্য" ধাৰণাটোক মষীমূৰ কৰি এক নতুন সত্যৰ সন্ধান দিবলৈ আগবাঢ়ি আহিল মনিষী এলবাৰ্ট আইনষ্টাইন। তেখেতে যুক্তি আৰু গাণিতিক প্ৰমাণেৰে দেখুৱাই দিলে যে স্থান আৰু কাল দুয়োটাই অভিন্ন অৰ্থাৎ স্থান অবিহনে কাল বা কাল অবিহনে স্থানৰ অস্তিত্ব থাকিব নোৱাৰে। সেয়েহে স্থান বা কাল - কোনোটোৱেই পৰম নহয়, বৰং দুয়োটাই আপেক্ষিক। আইনষ্টাইনে থিকেই বুজিছিল যে কোনো এটা বস্তু ক'ত আছে সেইটো সঠিক ভাবে বর্ণনা কৰিবলৈ হ'লে কেৱল বস্তুটোৰ অৱস্থানেই যথেষ্ঠ নহয়, একেলগে অৱস্থানৰ সময়টোও জানিব লাগিব। অর্থাৎ অৱস্থানৰ তিনি মাত্রিক বা three spatial directions যেনে x, y আৰু z অক্ষৰ স্থানাংকৰ লগত সময়ক সংযুক্ত কৰি এক চাৰি-মাত্রিক (4 Dimensional) "স্থান-কাল" বা Space-Time সৃষ্টি কৰি ল'ব লাগিব। সেয়েহে স্থান আৰু কাল অভিন্ন।

আপেক্ষিকতাবাদত স্থান আৰু সময়ক পৃথকে পৃথকে কল্পনা কৰা নেযায় কাৰণ কোনো এটা বস্তু বা বস্তুটো পৰ্যবেক্ষণ কৰি থকা পৰ্যবেক্ষকৰ বাবে "সময়" নির্ভৰশীল কৰে বস্তুটোৰ গতিৰ ওপৰত। কথাখিনি বুজাত সৃষ্টি হোৱা জটিলতা দুৰ কৰিবলৈ আমি এটি সহজ উদাহৰণ ল'ব পাৰো।

উদাহৰণ হিচাবে দুটা ঘড়ী লোৱা হওঁক। এটা ৰঙা ঘড়ী আৰু আনটো নীলা ঘড়ী। ঘড়ী দুটাই প্রতি ছেকেণ্ডত একোটাকৈ আলোক স্পন্দন সৃষ্টি কৰে। দুয়োটা ঘড়ীয়েই সম্পূৰ্ণ শুদ্ধ সময় দিয়ে। অর্থাৎ ৰঙা ঘড়ীটোৰ এক ছেকেণ্ড সময় আৰু নীলা ঘড়ীটোৰ এক ছেকেণ্ড সময়ৰ মাপ সমান। এতিয়া ৰঙা ঘড়ীটো লগত ৰাখি নীলা ঘড়ীটো এটা ৰকেটৰ ভিতৰত ৰাখি ৰকেটটো প্ৰক্ষেপ কৰা হ'ল। ৰকেটো প্ৰতি ছেকেণ্ডত এক নিৰ্দিষ্ট হাৰত ত্বৰিত হৈ পৃথিৱীৰ পৰা দূৰলৈ গৈ আছে কিন্তু ঘড়ীটোৰ পৰা নিৰ্গত আলোক স্পন্দনসমূহ আমাৰ লগত থকা গ্ৰাহক যন্ত্রত প্ৰতিটো মূহুৰ্তত ধৰা পৰি আছে। যিহেতু ৰঙা ঘড়ীটো আমাৰ লগতেই আছে, এই ঘড়ীটোৰ স্পন্দনবোৰ কোনো গ্ৰাহক যন্ত্র নোহোৱাকৈয়ে আমি এক ছেকেণ্ডৰ অন্তৰে অন্তৰে সঠিক ভাবে পাই থাকিম।

নীলা ঘড়ীটোৰ বেলিকা কিন্তু কথাটো অলপ সুকীয়া হৈ পৰিব। ৰকেটটোৱে নীলা ঘড়ীটো লৈ প্রবল গতিবেগত আমাৰ পৰা আঁতৰি গৈ থকা বাবে তাত থকা নীলা ঘড়ীটোৰ এটা স্পন্দনৰ পিছত সৃষ্টি হোৱা আন এটা স্পন্দনৰ মাজৰ ছেকেণ্ডটোত ৰকেটটোৱে কিছু অতিৰিক্ত দূৰত্ব অতিক্ৰম কৰা হেতুকে পিছৰ স্পন্দনটো আমাৰ লগত থকা গ্ৰাহক যন্ত্ৰত কিছু পলমকৈ আহি ধৰা দিব। তাৰফলত আমি কি দেখিম বাৰু ? যদিওবা দুয়োটা ঘড়ী কাৰিকৰী দিশৰ পৰা এশ শতাংশ নিখুত আৰু সঠিক সময়ৰ অন্তৰে অন্তৰে দুয়োটা ঘড়ীয়ে আলোক স্পন্দন নিৰ্গত কৰি আছে, পৃথিবীত বহি আমি দেখা পাম যে নীলা ঘড়ীটোৰ পৰা অহা প্ৰতি ছেকেণ্ডৰ স্পন্দনবোৰ আমাৰ লগত থকা ৰঙা ঘড়ীটোৰ প্ৰতি ছেকেণ্ডৰ স্পন্দনবোৰৰ তুলনাত ধীৰ হৈ পৰিছে অর্থাৎ নীলা ঘড়ীৰ সময়বোৰ ধীৰে ধীৰে "SLOW" হৈ পৰিছে। গতিশীল বস্তুৰ বেগৰ প্ৰভাৱত সময় এনেদৰে স্লো হৈ পৰা পৰিঘটনাটোক বিজ্ঞানৰ ভাষাত "কাল দীৰ্ঘায়ন" বা Time Dilation বোলা হয়।

আলোচনাটিত গতিবেগে সময়ক কিদৰে প্ৰভাৱিত কৰে কেৱল সেই বিষয়ে অতি সাধাৰণভাৱে কোৱা হৈছে। সময়ক মহাকৰ্ষণেও প্ৰভাৱিত কৰে। তেনে পৰিঘটনাক "মহাকৰ্ষণীয় কাল দীৰ্ঘায়ন" বোলা হয়। আগলৈ এই বিষয়ে লিখিবলৈ যত্ন কৰিম।

সময় পৰিভ্ৰমণ : বিজ্ঞানৰ বিষ্ময়কৰ চিন্তা

সময় পৰিভ্ৰমণ "টাইম ট্ৰেভেল" সাম্প্ৰতিক তাত্বিক পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ এক যথেষ্ঠ আলোচিত বিষয়। এই বিষয়ে কিছু কোৱাৰ আগতে সময়ৰ ধাৰণাটো সম্পৰ্কে এবাৰ নতুনকৈ গমি চোৱা দৰকাৰ। বিজ্ঞানী সকলৰ মতে সময় এবিধ মাত্ৰা বা dimension আৰু ই শক্তিৰ আন্দোলিত অৱস্থাৰ ওপৰত নির্ভৰশীল এটা পৰিমাপ মাথোন। সেইবাবেই পোহৰৰ বেগ কোনো কোনো অতিশয় ভৰযুক্ত পদাৰ্থৰ দ্বাৰা বাধাপ্রাপ্ত বা আকৃষ্ট হলে সময়ৰ প্ৰসাৰণ বা time dilation হয়। তেনে ধৰণৰ ঘটনাই কৃষ্ণগহ্বৰত সংঘটিত হয়। অৰ্থাৎ কৃষ্ণগহ্বৰত ঋণাত্মক সময় বা negative time পোৱা সম্ভব ! সহজ ভাষাত ক'বলৈ হ'লে কৃষ্ণগহ্বৰত বৰ্তমানৰ পৰা ভৱিষ্যতৰ সলনি অতীতলৈ ঘূৰি যাব পাৰি কাৰণ কৃষ্ণগহ্বৰৰ ভিতৰৰ আৰু বাহিৰৰ সময়ৰ পৰিমাপ একে নহয়। আনহাতে সময়ৰ লগত এনট্ৰপিৰ ওতঃপ্ৰোত সম্পৰ্ক আছে। কিন্তু এনট্ৰপি মানেই বা কি? 

কোনো তন্ত্ৰ এটাত শক্তিৰ ৰূপান্তৰ বা আদান প্ৰদানৰ অসম্ভৱতাকে এনট্রপি বোলা হয়। যদি দুটি বস্তুৰ মাজত তাপমাত্রাৰ পার্থক্য থাকে তেন্তে বেছি তাপমাত্রাৰ বস্তুটোৰ পৰা কম তাপমাত্রাৰ বস্তুটোলৈ তাপশক্তি প্রবাহিত হয়। অর্থাৎ শক্তিৰ ৰূপান্তৰ বা আদান প্ৰদান সম্ভব হয়। এটা সময়ত এই বস্তুদুটাৰ মাজত তাপৰ আদান প্রদানৰ সাম্যাবস্থা সৃষ্টি হ'ব। এনে সাম্যাবস্থাত এনট্রপি বেছি হোৱা বুলি কোৱা হয়। বিজ্ঞানী সকলৰ মতে আমাৰ মহাবিশ্বৰ এনট্রপি ক্রমাগত ভাবে বাঢ়ি গৈছে। মহাবিশ্ব সৃষ্টিৰ সময়ত এনট্রপিৰ মান আছিল 10^88 আৰু বর্তমান মহাবিশ্বৰ এনট্রপিৰ মান হৈছে 10^101। বিজ্ঞানৰ মতে মহাবিশ্বৰ এনট্রপিৰ সৰ্বোচ্চ মান 10^120 আৰু তাৰপিছত মহাবিশ্বৰ ক'তো কোনো শক্তিৰ ৰূপান্তৰণ সম্ভৱ নহ'ব। অৰ্থাৎ শক্তিৰ ৰক্ষনশীলতাৰ নীতিৰ বিৰুদ্ধাচৰণ কৰি শক্তিৰ মৃত্যু ঘটিব ! যিহেতু শক্তি অবিহনে শক্তিৰ আন্দোলিত অৱস্থাৰ ওপৰত নির্ভৰশীল পৰিমাপটো যুক্তিহীন হৈ পৰিব, তেতিয়াই মৃত্যু ঘটিব সময়ৰ !!

পথেৰে খোজকাঢ়ি যাওতে আমি যেনেদৰে আগলৈ বা পিছলৈ - দুয়ো দিশে যাব পাৰি, সময়ৰ ক্ষেত্ৰত বাৰু তেনে সম্ভৱনে? কথিত আছে যে সময়ৰ টিকনি আগফালে উৰে। অৰ্থাৎ সময় সদায় পাখি লগা কাড়ৰ দৰে আগুৱাইহে যায়, পিছুৱাই নাহে। কিন্তু কথাটো সঁচা নহ'বও পাৰে। কৃষ্ণগহ্বৰৰ ঋণাত্মক সময় বা "negative time"ৰ ধাৰণাটো আকৌ এবাৰ মনলৈ আনিলে দেখিম যে কৃষ্ণগহ্বৰত সময়ে আমাকে ধীৰে ধীৰে ভবিষ্যতৰ সলনি অতীতলৈ কঢ়িয়াই নিছে।

বাস্তৱক্ষেত্ৰত সময় পৰিভ্ৰমণ এক অসম্ভৱ অধ্যায়। তথাপিও বিজ্ঞানী সকলৰ জল্পনা কল্পনাৰ শেষ নাই। নিতৌ ন ন গৱেষণাই নতুন নতুন সম্ভাৱনাৰ বাট দেখুৱাইছে। কীটগহ্বৰৰ সহায়তেই হওঁক বা ঋণাত্মক শক্তিৰ(!) সহায়তেই হওঁক, বিজ্ঞানী সকলে অহৰহ প্ৰচেষ্টা চলাই আহিছে সময়ৰ টিকনিডাল পিছফালে ঘূৰাই অতীতত এভূমুকি মৰাৰ অসাধ্য সাধনৰ বাবে।

ৰহস্যময় ষ্ট্ৰিং থিয়ৰি

চাৰ আইজাক নিউটন আৰু আইনষ্টাইন আদি মনিষীয়ে আৱিষ্কাৰ কৰা পদার্থবিজ্ঞানৰ আলমত পৰমাণু জগতৰ বহুতো আশ্চর্যকৰ ঘটনাৰ যথাযথ ব্যাখ্যা সম্ভৱ হোৱা নাছিল। ইয়াৰ ফলতেই এদিন ঠণ ধৰি উঠিছিল কোৱাণ্টাম বলবিজ্ঞানে। কিন্তু কোৱান্টাম বলবিজ্ঞানৰ নীতি নিৰ্দেশনাবোৰ ইমানেই আচহুৱা যে আইনষ্টাইনৰ আপেক্ষিকতাবাদৰ লগত ই কোনোমতেই খাপ নেখায়। আনকি আইনষ্টাইনে নিজেও এই কথা উপলব্ধি কৰিছিল আৰু কোৱাণ্টাম তত্বৰ লগত আপেক্ষিকতাবাদক সমন্বিত কৰাৰ সপক্ষে চিন্তা কৰিছিল। তেখেতৰ মতে এই দুই তত্বৰ সংমিশ্ৰিত এক নতুন “একীভূত তত্ত্ব” গঠন কৰিব নোৱাৰিলে মহাবিশ্বৰ সৃষ্টি ৰহস্য কেতিয়াও উন্মোচন কৰা সম্ভৱ নহ’ব। পিছলৈ এই দুই আপাত বিৰোধী তত্বক একীভূত কৰি পদার্থবিজ্ঞানত উন্মোচিত কৰা হয় আন এক ৰহস্যময় তত্ব, যাৰ সহায়ত মহাবিশ্বৰ সৃষ্টি সম্বন্ধে সঠিক ব্যাখ্যা পোৱা সম্ভৱ বুলি বৰ্তমানৰ বিজ্ঞানীসকলে দাবী কৰিছে। এই ৰহস্যময় তত্বটোৰ নামেই হ’ল – ষ্ট্ৰিং থিয়ৰি। কিন্তু কি এই ৰহস্যময় “ষ্ট্ৰিং থিয়ৰি” ?

“মই কোন” বা “মই কিহেৰে গঠিত” বুলি নিজকে এটা প্ৰশ্ন কৰো আহকচোন। জীৱবিজ্ঞানৰ পাতত পাব যে মানুহৰ শৰীৰৰ শতকৰা ৭ ভাগ তেজেৰে গঠিত। জৈৱৰসায়নে ক’ব যে মানৱ শৰীৰৰ শতকৰা ৭০ ভাগ পানী। আনহাতে পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ মতে মানৱ শৰীৰৰ মুঠ ৯৯.৯৯ অংশই কেতবোৰ ৰিক্ত স্থানহে। তেন্তে আমি কোন ? আমি কিহেৰে গঠিত ? আমি ক’ৰপৰা আহিলো ? এই প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ বিচাৰি হাবাথুৰি খাই থাকোতেই জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানী সকলে ক’ব যে তুমি আন একোৱেই নহয়, সহস্ৰাধিক কাল আগতেই মৃত্যুমুখত পৰা কোনো এক নক্ষত্ৰৰ অস্থিভষ্মেৰে গঢ়া তুমি এজন সাধাৰণ মানুহ মাত্ৰ !

…… তেন্তে আমি অলপ আগতে কৰা “মই কোন” বা “মই কিহেৰে গঠিত” এই প্ৰশ্ন দুটাৰ উত্তৰ কি ? ইয়াৰ যথাযথ উত্তৰ ষ্ট্ৰিং থিয়ৰিয়ে দিব পাৰিব বুলি ধাৰণা কৰিয়েই পৰবৰ্তী আলোচনাখিনি আগবঢ়াব বিচাৰিছো।

ষ্ট্ৰিং থিয়ৰিয়ে প্রকৃতিৰ বিভিন্ন বলসমূহ সফলভাবে একীভূত কৰাৰ লগতে মহাবিশ্ব সম্পর্কে আমাক এটি নতুন দৃষ্টিভঙ্গী প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। এই তত্ব মতে ইলেকট্রন, প্ৰজিট্ৰন, মিউৱন বা কোৱার্কৰ দৰে মৌলিক কণিকাবোৰ আমি ধাৰণা কৰাৰ দৰেই মাত্রাহীন বিন্দু সদৃশ কণিকা নহয়। আমাৰ দৃষ্টিৰ সীমাবদ্ধতা কাৰণে এইবোৰক আমি বিন্দু হিচাবে অনুমান কৰি লৈছো। কিন্তু এই প্ৰাথমিক কণাবোৰ কোনো চুপাৰ মাইক্রোস্কোপৰ সহায়ত বহুগুণে (প্রায় বিলিয়ন গুণ) বিবর্ধিত কৰা সম্ভব হয়, তেন্তে আমি এই কণাবোৰ বিন্দুৰ দৰে নেদেখি কিছুমান একমাত্রিক দীঘল সূতাৰ দৰে আকৃতিতহে দেখা পাম। ষ্ট্ৰিং থিয়ৰি অনুসৰি প্রকৃতিতে বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ প্ৰতিটো মৌলিক কণিকাই আচলতে একোডাল দীঘলীয়া সূতা অথবা ষ্ট্ৰিং। এই সূতাৰ দৰে অৱয়ববোৰ অনবৰতে বিভিন্ন কম্পনাংকৰে কপি বা দুলি আছে। কম্পনাংকৰ ভিন্নতাৰ কাৰণে বিভিন্ন বৈশিষ্ট্যৰ মৌলিক কণিকা সমূহ সৃষ্টি হৈছে। কম্পনৰ পার্থক্যই এই কণিকাবোৰৰ আধান, ভৰ, ঘনত্ব আদি মৌলিক গুণাগুণবোৰ নির্দিষ্ট কৰি দিছে। বৰ্তমান বিজ্ঞানীসকলে পদাৰ্থৰ অন্তিম স্বৰূপ এই সূতাৰ দৰে অৱয়ববোৰৰ বলবিদ্যা অধ্যয়ন কৰি ইহঁতৰ অন্যান্য বৈশিষ্ট্যবোৰো আৱিষ্কাৰ কৰাত ব্যস্ত। সহজভাবে ক’বলৈ হ’লে, গিটাৰৰ তাঁৰৰ কম্পণৰ পার্থক্যৰ কাৰণে যেনেদৰে বিভিন্ন সুৰ সৃষ্টি হয়, তেনেদৰেই এই সূতাৰ দৰে অবয়বৰ ষ্ট্ৰিংবোৰৰ কম্পনৰ পার্থক্যৰ কাৰণে বিভিন্ন বৈশিষ্ট্যেৰ পদাৰ্থ কণিকা সৃষ্টি হয়।

এই ষ্ট্ৰিংবোৰৰ দৈর্ঘ্য অস্বাভাবিক ভাবে ক্ষুদ্র আৰু ইয়াৰ মান হ’ল ১০^-৩৩ (টেন টু দি পাৱাৰ মাইনাচ থাৰ্টি থ্ৰি) ছে.মি.! এই ক্ষুদ্র ষ্ট্ৰিংবোৰৰ গুৰুত্বপূর্ণ বৈশিষ্ট্য হ’ল ইহঁতৰ কম্পনৰ ধৰণ। ইলেকট্রনৰ ষ্ট্ৰিংবোৰ হয়তো এক বিশেষ ভাবে কপিছে, আনহাতে কোয়ার্কৰ ষ্ট্ৰিংবোৰ হয়তো অন্য ধৰণে কপিছে। অৰ্থাৎ ইলেকট্রনৰ ষ্ট্ৰিংবোৰ নিউট্রিনোৰ ষ্ট্ৰিংবোৰৰ লগত একেই অথচ এইবোৰৰ কম্পনহে ভিন্ন।

সকলো মৌলিক কণিকাই যদি ষ্ট্ৰিং হয় তেন্তে আমাৰ পৰিচিত বাস্তবতাৰ ছবিখন কিন্তু মূহুৰ্ততেই সলনি হৈ যাব। সৰ্বপ্ৰথমে মৌলিক কণিকা বুলি ইমান দিনে প্ৰচলিত ধাৰণাটোৰ অৱসান ঘটিব কাৰণ ষ্ট্ৰিং থিয়ৰি মতে কোৱার্ক বা নিউট্রিনোৰ দৰে সকলো মৌলিক কণিকাই অভিন্ন সূতাৰ দৰে অৱয়বৰ ষ্ট্ৰিঙৰ দ্বাৰা তৈয়াৰী। বিজ্ঞানীসকলে যেতিয়া প্রথমবাৰৰ বাবে ষ্ট্ৰিংবোৰৰ আচৰণৰ ওপৰথ গৱেষণা কৰিছিল, তেতিয়া, তেতিয়া দেখিছিল যে “স্থান-কাল”ৰ মাজত ষ্ট্ৰিংবোৰে ইচ্ছামতে চলাফুৰা কৰিব নোৱাৰে। বৰং সুনির্দিষ্ট কিছু গাণিতিক নিয়ম মানিহে এইবোৰে স্থান-কালৰ মাজত গতিময়তা লাভ কৰে। ষ্ট্ৰিংবোৰৰ এই গতি বিশ্লেষণ কৰিবলৈ গৈ বিজ্ঞানীসকলৰ চকু কপালত উঠিল কিয়নো ষ্ট্ৰিংবোৰৰ আচৰণৰ পৰাই আইনষ্টাইনৰ আপেক্ষিকতাবাদৰ সমীকৰণটো পুনৰ ওলাই আহে ! অৰ্থাৎ আইনষ্টাইনে যদি আপেক্ষিকতাবাদৰ তত্বটো আবিষ্কাৰ নকৰিলেহেতেন, তথাপিও ষ্ট্ৰিংবোৰৰ আচৰণে একেখিনি কথাই জনালেহেতেন !

পিছে ষ্ট্ৰিং থিয়ৰিয়ে কিহৰ সম্ভাৱনা আনিছে ? আচলতে বিগ বেঙৰ আশেপাশে বিভিন্ন ষ্ট্ৰিং সমূহৰ ভিন ভিন বিন্যাসৰ বাবে একেলগে কেইবাখনো মহাবিশ্ব তৈয়াৰ হোৱাৰ সম্ভাৱনাটো প্ৰকট কৰি তুলিছে। অৰ্থাৎ বিগ বেঙে কোৱাৰ দৰে মহাবিশ্ব মাত্ৰ এখনেই নহৈ সমান্তৰাল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ ধাৰণাটোক আৰু অধিক মজবুত কৰি তুলিছে। এনেদৰে সৃষ্টি হোৱা বিভিন্ন সমান্তৰাল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড সমূহৰ মাজত আমাৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ দৰে থিক একে ষ্ট্ৰিং বিন্যাসৰ আন এখন সাইলাখ একে বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড থকাটোও সম্ভৱ হৈ পৰিছে য’ত আপোনাৰ বা মোৰ অবিকল প্ৰতিৰূপ থকা আন এজনে লোকে বাস কৰি আছে !

মোৰ অলিখিত এপিটাফৰ এটি পৃষ্ঠা

জীৱনৰ যুঁজখনত মানুহৰ জয়-পৰাজয় থাকে। জ্ঞানীজনে কয় - পৰাজয় বিমুখতাৰ কাৰক নহয়। সেইদৰে নিশ্চয় কৃতকাৰ্যতাও সফলতাৰ একমাত্ৰ মাপকাঠিও নহয়। কেতিয়াবা বহল, কেতিয়াবা গভীৰ, ক'ৰবাত ৰুক্ষ অথবা ক'ৰবাত খৰস্ৰোতা হৈ বৈ যোৱা এখন নদীৰ দৰেই মোৰ এই জীৱন। মাথো বৈ গৈছে জীৱনৰ এই নিৰবধি নদী। কেতিয়াবা অনুভৱ হয়, মোৰ জীৱনতো যেন জহি খহি উঁৱলি যাবলৈ ওলোৱা কিছু পৰিতক্ত সময় ! কবিৰ ভাষাত :

জীন্দেগী এক তচবীৰ হেই

য়া তকদীৰ……

মনচাহে ৰংগো চে ভৰে

তো তচবীৰ,

অউৰ অনচাহে ৰংগো চে ভৰে

তো তকদীৰ।

এৰা, জীৱনৰ এখন মনোৰম ছবি অঁকাৰ চেষ্টা অহৰহ কৰি আহিছো। জীৱনটোক লৈ হতাশ হৈছো - দুখৰেই এখন ছবি আঁকিব খুজিছো অথবা সুখৰ ৰঙবোৰ সামৰি লৈ আঁকিব বিচাৰিছো জীৱনৰ এক অৰ্থবহ "তচবীৰ"। আন বহুজনৰ দৰেই এটুকুৰা আকাশ, এটা জোনবাই আৰু কিছুমান বিশ্বাসক সম্বল হিচাবে লৈ ময়ো চেষ্টা কৰি আহিছো জীৱন নামৰ সোনালী কিতাপখনৰ পৃষ্ঠাবোৰত আঁকবাক কৰিবলৈ। মই জানো :

ছাতিয়ে বৰষুণ ৰখাব নোৱাৰে,

বৰষুণত থিয় হোৱাৰ সাহস দিয়ে।

আত্মবিশ্বাসে সফল হোৱাতো নিশ্চিত নকৰে,

কিন্তু জীৱন যুঁজত প্ৰেৰণা দিয়ে।

সৰু সৰু কথাবোৰ অথবা জীৱনৰ ভাল লগা মূহুৰ্তবোৰ জীয়াই থকাৰ প্রেৰণা। এই অনুভৱবোৰ, আবেগবোৰ, ভাল লগা কথাবোৰ আছে বাবেই আমি মানুহ। কিন্তু, এই মানুহবোৰেই ইমান জটিল ! ইমান নিষ্ঠুৰ !!

ভগৱানক লগ পালে সুধিবই লাগিব সত্য, সততা ইত্যাদিৰ পৰিভাষা কি ? একেলগে উঠা বহা কৰা একোজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ স্বাৰ্থ পুৰণৰ বাবে যেতিয়া মোৰ পথত কাঁইট পোতে, তেতিয়া ভগৱানক সুধিবলৈ মন কিমান সত্য এটা জীৱন অথবা বিশ্বাস নামৰ শব্দটো ? যেতিয়া কোনো বন্ধুৱে নিজৰ বিপদৰ সময়ত দৌৰি আহি, মোৰ নিজৰ কষ্টৰ সময়ত আঁতৰি ফুৰে, তেতিয়াও ভগৱানক সুধিবলৈ মন যায় কিমান সঁচা বিশ্বাস নামৰ শব্দটোৰ পৱিত্ৰতা ? সদায় সন্মান কৰি অহা কোনো এজনে যেতিয়া পিছফালৰ আক্ৰমন কৰে, তেতিয়াই ভগৱানক সুধিবলৈ মন যায় কিমান গভীৰতা আছে মানৱতা নামৰ শব্দটোৰ ? বিভিন্ন পৰীক্ষাৰ প্ৰমাণপত্ৰ অথবা নম্বৰ তালিকাত থকা নম্বৰবোৰকেই জ্ঞান বুলি ভবা তথাকথিত জ্ঞানীসকলে জ্ঞানবোৰ বিলোৱাৰ সলনি যেতিয়া "জ্ঞান"খিনি লৈ কেৱল গৌৰবহে কৰে, তেতিয়াই ভগৱানক সুধিবলৈ মন যায় - বাস্তৱবোৰ ইমান ভয়ংকৰ কিয় হয় ? পাৰ্থিৱ সুখ-দুখক অলপ পাতলকৈ লৈ মানসিক প্ৰশান্তি পাম বুলি দৃঢ়তাৰে বিশ্বাস কৰিয়েই মোৰ ব্যক্তিগত জীৱনৰ ছবিখন আঁকিবলৈ চেষ্টা কৰো "মনচাহে" ৰঙেৰে। নেজানো, মোৰ জীৱনৰ ছৱিখন "তচবীৰ" হয় নে "তকদীৰ" হয় !

কোনোবাই সঁচা কথাই লিখিছিল : খালী পেট আৰু খালী জেপে জীৱনক যিখিনি শিকায়, সেয়া কোনো শিক্ষক অথবা বিদ্যালয়ে শিকাৱ নোৱাৰে।

পৰীক্ষাগাৰত ধাতৱ হাইড্ৰজেন

বিগত প্রায় এশ বছৰ ধৰি বিজ্ঞানীসকলৰ এক দুৰন্ত প্ৰয়াস যে তেওঁলোকে প্রকৃতিত পোৱা সবাতোকৈ পাতল মৌল হাইড্ৰজেনক এদিন ধাতবীয় অৱস্থালৈ পৰিণত কৰিব পাৰিব। ধাতবীয় হাইড্ৰজেন সৃষ্টিৰ বাবে বিজ্ঞানীসকলে অহৰহ প্ৰচেষ্টা অব্যাহত ৰাখিছে কিয়নো ধাতবীয় হাইড্ৰজেনক অতি পৰিবাহী হিচাবে ব্যৱহাৰ কৰি ইলেকট্ৰনিক্সৰ জগতখনত অভুতপূৰ্ব পৰিবৰ্তন আনিব পৰা যাব। তদুপৰি ৰকেট প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰতো ইন্ধন হিচাবে ধাতবীয় হাইড্ৰজেনে প্ৰতিশ্ৰুতিৰ বতৰা আনিব। 

প্রায় আঠ দশক আগতেই বিজ্ঞানত এক ধাৰণা সৃষ্টি হৈছিল যে অতি উচ্চচাপ আৰু নিম্ন তাপমাত্রাত ৰাখি হাইড্রোজেনক ধাতব অবস্থাত পোৱা সম্ভব। উচ্চ ঘনত্ব আৰু চৌম্বকক্ষেত্রৰ প্রাবল্যৰ উচ্চমানৰ বাবে বৃহস্পতি আৰু শনি গ্ৰহৰ উপৰিও সৌৰজগতৰ বাহিৰৰ কিছুমান গ্রহৰ কেন্দ্ৰভাগত ধাতবীয় হাইড্রজেনৰ উপস্থিতিৰ কথা প্ৰমাণিত হৈছে। তেতিয়াৰ পৰাই ধাতবীয় হাইড্রজেনৰ ওপৰত বিস্তৰ গবেষণা চলি আহিছে।

সাম্প্ৰতিক সময়চোৱাত অৰ্থাৎ ২০১৬ চনৰ অক্টোবৰ মাহত আইজাক এফ. চিলভেৰা আৰু তেওঁৰ সহযোগী পদার্থবিদসকলে হার্ভার্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ  পৰীক্ষাগাৰত হাইড্রোজেনক ধাতবীয় অৱস্থালৈ পৰিণত কৰাত সক্ষম হৈছে বুলি দাবী কৰিছে। তেওঁলোকে এই গবেষণাৰ প্রতিবেদনখনো বিজ্ঞান সাময়িকী "চাইন্স"ত প্ৰকাশ কৰিছে। তেওলোকে দুটুকুৰা হীৰাৰ মাজত হাইড্ৰজেন পৰমাণু এটি ৰাখি অতি নিম্ন উষ্ণতাত প্ৰচণ্ড চাপ প্ৰয়োগ কৰি ক্ষন্তেক সময়ৰ বাবে হাইড্ৰজেনক ধাতবীয় অৱস্থাত পাবলৈ সক্ষম হোৱা বুলি দাবী কৰিছে। তেওঁলোকৰ পৰীক্ষাত হাইড্রজেন প্রথমে স্বচ্ছ অবস্থাৰ পৰা অস্বচ্ছ আৰু ক্রমে ক'লা ৰঙৰ চকচকীয়া বৰণৰ ধাতৱ অৱস্থালৈ পৰিণত হয়। অৱশ্যে তেওঁলোকে তৈয়াৰ কৰা হাইড্রজেন ধাতুৰ পৰিমাণ আৰু স্থায়ীত্ব  খুবই কম। পৰীক্ষাগাৰত অতি ক্ষুদ্র হীৰাৰ স্ফটিকৰ মাজত হাইড্রজেন পৰমাণু স্থাপন কৰি একে ৫.৫ কেলভিন বা মাইনাচ ২৬৭.৬৫ ডিগ্রী ছেন্টিগ্রেড তাপমাত্ৰালৈ হাইড্ৰজেনক শীতল কৰা হয় আৰু শীতলীকৃত হাইড্ৰজেনৰ ওপৰত প্ৰায় ৫০০ গিগা পাস্কেল চাপ প্ৰয়োগ কৰি তেওঁলোকে ধাতৱীয় হাইড্ৰজেন প্ৰস্তুত কৰিছে। উল্ল্যেখযোগ্য যে ৫০০ গিগা পাস্কেল চাপ পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলীয় চাপৰ তুলনাত প্ৰায় ৫০ লাখ গুণ বেছি। চিলভেৰা আৰু তেওঁৰ সহযোগী পদার্থবিদসকলৰ এই আৱিষ্কাৰে নিসন্দেহে ভৱিষ্যতৰ ইলেক্ট্ৰনিক্স আৰু মহাকাশ বিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰলৈ যথেষ্ঠ অৱদান দিব।

কোৱাণ্টাম বিজ্ঞানৰ আগমন

কোৱাণ্টাম শব্দটো এটি লেটিন মূলৰ শব্দ, যাৰ অৰ্থ হৈছে কোনো পদাৰ্থ অথবা শক্তিৰ অতি নূন্যতম একক পৰিমান।  কোৱাণ্টাম পদার্থবিজ্ঞান আধুনিক পদার্থবিজ্ঞানৰ এনে এটি শাখা য'ত পৰমাণু অথবা অতিপাৰমাণবিক কণাসমূহৰ তৰংগ ধৰ্মৰ সহায়ত পদার্থটোৰ আচৰণ বর্ণনা কৰা হয়। কোৱাণ্টাম পদাৰ্থৰ বিজ্ঞানৰ ধাৰণাটো জন্ম হোৱাৰ আগত বিজ্ঞান মূলত নিয়ন্ত্ৰিত হৈছিল নিউটনীয় বলবিজ্ঞানৰ সূত্ৰ সমূহৰ আধাৰত। বিজ্ঞানী নিউটন আৰু ম্যাক্সৱেলৰ সূত্র সমূহ অনুসৰণ কৰিয়েই পদার্থবিজ্ঞানে ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষভাগলৈ এক সুশৃঙ্খলিত বিজ্ঞান হিচাবে ঠণ ধৰি উঠিছিল। এই বৈজ্ঞানিক প্রক্রিয়া বা ধাৰণাসমূহৰ প্ৰতিটোৱেই একোটা নীতিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আৰু বিজ্ঞানত সেয়েহে বিজ্ঞানীসকলৰ বাবে কৰণীয় বিশেষ একোৱেই নাছিল। সকলোবোৰেই গাণিতিক সূত্ৰৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। বিজ্ঞানী সকল যেন একোজন নীৰব দর্শক !

পদাৰ্থৰ পৰমাণু পর্যন্ত নিউটনৰ বলবিজ্ঞানে সুন্দৰকৈ বিজ্ঞানৰ প্ৰায় প্ৰতিটো প্ৰশ্নৰেই যথাযথ ব্যাখ্যা আগবঢ়াব পাৰিছিল। কিন্তু বিজ্ঞানে যেতিয়া পৰমাণুৰ গভীৰতালৈ প্ৰবেশ কৰি চাব-এট'মিক বা অতি পাৰমানবিক পৰ্যায়লৈ গতি কৰিলে, তেতিয়াই দেখা গ'ল যে চাব-এট'মিক পার্টিক'লবোৰ প্ৰকৃততে কণা বা পার্টিক'ল পৰ্যায়ত আছে নে শক্তিৰ পৰ্যায়ত আছে - সেই কথাটো নিউটনৰ বলবিজ্ঞানৰ নীতিৰ আধাৰত দৃঢ় ভাবে ক'ব নোৱাৰি। ৱাৰ্নাৰ হাইজেনবাৰ্গ প্ৰভৃতি বিজ্ঞানীসকলে দেখিলে যে একেটা চাব-এট'মিক পার্টিক'লক কোনো এক নিৰ্দিষ্ট সময়ত কণা হিচাবে আৰু আন এক মুহুৰ্তত শক্তি হিচাবে পোৱা যায়। আৰু এয়াই হ'ল হাইজেনবাৰ্গৰ অনিশ্চয়তা মতবাদৰ বা আনচাৰটেইনিটি প্রিন্সিপ'লৰ মূলভেটি।

হাইজেনবাৰ্গৰ অনিশ্চয়তাবাদে বিংশ শতাব্দীত বিজ্ঞানক আন এক মাত্ৰা প্ৰদান কৰে। বৈজ্ঞানিক চিন্তাধাৰাত এক আমূল পৰিবর্তনে দেখা দিলে। পদার্থবিজ্ঞানী সকল বিস্ময়াবিষ্ট হৈ পৰে আৰু তেওঁলোকে অনিশ্চয়তাবাদ সম্পর্কে গভীৰভাবে অধ্যয়নত নিমগ্ন হ'ল। কোৱাণ্টাম বলবিজ্ঞানত পদার্থকণা আৰু পোহৰৰ আচৰণৰ এক  বিস্তাৰিত বর্ণনা পোৱা যায়। অতি ক্ষুদ্র মাপৰ বস্তুবোৰৰ আচৰণ আচহুৱা। নিউটনৰ মতে পোহৰৰ কেতবোৰ অতি ক্ষূদ্ৰ কণাৰ দ্বাৰা তৈয়াৰী। কিন্তু পিছলৈ আবিষ্কাৰ হল যে পোহৰে তৰংগ সদৃশ আচৰণো কৰে। বিংশ শতিকাৰ আদিতে আবিষ্কাৰ হয় যে পোহৰে প্ৰকৃততে কনিকা আৰু তৰংগ- দুয়োটা আচৰণেই দেখুৱায়। একেদৰে এইটোও দেখা গ'ল যে ইলেকট্রনবোৰ কনিকাধর্মী হ'লেও ইহঁতৰ কিছুমান আচৰণ কেবল তৰংগৰ মাধ্যমতহে বৰ্ণনা কৰিব পাৰি।

বিংশ শতাব্দীৰ আৰম্ভণিৰ সেই ক্ষণত ক্ষুদ্র কনিকাৰ আচৰণ সম্বন্ধে বিভিন্ন তথ্যসমূহ আৱিষ্কৃত হ'বলৈ ধৰে। এই তথ্যসমূহে ক্ৰমে বিভ্রান্তিবোৰ আঁতৰাই নিবলৈ আৰম্ভ কৰে। অবশেষত ১৯২৬ আৰু ১৯২৭ চনত শ্ৰুডিঞ্জাৰ, হাইজেনবার্গ, বর্ন, মেক্স প্লাংক আদি বিজ্ঞানীসকলৰ অৱদানে বিভ্রান্তিৰ পূৰ্ণ অবসান ঘটাই কোৱাণ্টাম স্কেলত ক্ষুদ্র কনিকাবোৰৰ আচৰণৰ এটা সামঞ্জস্যপূর্ণ ব্যখ্যা দাঙি ধৰিবলৈ সমর্থ হয় আৰু বিজ্ঞানৰ জগতখনত সৃষ্টি হোৱা বিভিন্ন জল্পনা-কল্পনাৰ ওৰ পেলাই গঢ় লৈ উঠে এক নতুন ধাৰণা যাৰ নাম কোৱান্টাম বলবিজ্ঞান।