অত্যন্ত বিৰল তেজ : বম্বে ব্লাড গ্ৰুপ

সেয়া ১৯৫২ চনৰ কথা। স্থান "বম্বে", বৰ্তমানৰ মুম্বাই। কিং এডৱাৰ্ড মেম'ৰিয়েল হস্পিতালত ভর্তি কৰোৱা হৈছে এজন বিশেষ ৰোগী। দুৰ্ঘটনাত পতিত হৈ তেওঁ গুৰুতৰ ভাবে আঘাতপ্ৰাপ্ত। চিকিৎসাৰ বাবে তেওঁক তাৎক্ষণিক ভাবে তেজৰ দৰকাৰ। ৰোগীৰ তেজৰ গ্ৰুপ "O+ve" আৰু সেয়েহে ততাতৈয়াকৈ "O+ve" গ্ৰুপৰ তেজ সংগ্ৰহ কৰি ৰোগীৰ দেহত প্ৰয়োগ কৰাৰ আগে চিকিৎসালয়ৰ নিয়মানুসৰি "ক্ৰচ ম্যেচিং" কৰা হ'ল……

কিন্তু কিং এডৱাৰ্ড মেম'ৰিয়েল হস্পিতালৰ বিশেষজ্ঞ চিকিৎসক ডা° ভেণ্ডে, ডা° দেশপাণ্ডে আৰু ডা° এইচ.এম. ভাটিয়া আচৰিত হৈ পৰিল কাৰণ "ক্ৰচ ম্যেচিঙ"ৰ সময়ত ৰোগীৰ "O+ve" গ্ৰুপৰ তেজৰ লগত যেতিয়া সংগ্ৰহ কৰি অনা "O+ve" গ্ৰুপৰ তেজ টেষ্টটিউবত মিহলোৱা হৈছিল, তেতিয়া তেজবোৰ মূহুৰ্তৰ ভিতৰতে গোট মাৰিছিল। নিশ্চয় ক'ৰবাত এটা সাংঘাতিক ভুল হৈছে। কিন্তু কিয় এনে হ'বলৈ পালে?

তেখেতসকলে পুনৰ ৰোগী আৰু ৰক্তদাতা, উভয়ৰে তেজৰ পৰীক্ষা কৰি চালে। নাই, তাত কোনো ভুল দেখা নেপালে তেওঁলোকে। উপায়হীন হৈ চিকিৎসক সকলে বিভিন্ন ব্লাড বেংকৰ লগত যোগাযোগ কৰিলে যদিও কোনো সুফল নেপালে। এইবাৰ আৰম্ভ হ'ল বিভিন্ন ৰক্তদাতা সকলৰ লগত পোনপটীয়া যোগাযোগ। বম্বেৰ (বৰ্তমান মুম্বাই) প্ৰায় ৬০০ জন বিভিন্ন "O+ve" গ্ৰুপৰ ৰক্তদাতাৰ তেজৰ নমুনাৰ পুনৰ পৰীক্ষণৰ অন্তত যেনিবা এজন ৰক্তদাতাৰ তেজৰ নমুনাৰ লগত ৰোগীজনৰ "ক্ৰচ ম্যেচিঙ"ৰ ফলাফল সন্তোষজনক হ'ল আৰু সুচাৰুৰূপে তেজ দিব পৰাত ৰোগীজনৰ জীৱন ৰক্ষা পৰিল।

যদিও ৰোগীজন ৰক্ষা পৰিল, ডা° ভেণ্ডে কিন্তু বিষয়টো সম্বন্ধে অধিক আগ্ৰহী হৈ পৰিল আৰু তেখেতে এই বিষয়ে গৱেষণা আৰম্ভ কৰি দিলে। গৱেষণাৰ প্ৰাথমিক পৰ্য়ায়তেই তেখেত ধৰা পেলালে যে সেই বিশেষ ৰোগীজন আৰু তেওঁক তেজ দান কৰা ৰক্তদাতা দুয়োজনৰেই তেজৰ গ্ৰুপ যদিও "O+ve" বুলি পৰীক্ষাত ধৰা পৰিছে, সেয়া শুদ্ধ নহয়। বৰং দুয়োজনৰেই তেজৰ গ্ৰুপ তথাকথিত ABO systemৰ আওতাতেই নপৰে। অৰ্থাৎ তেওঁলোক দুয়োজনৰেই তেজৰ গ্ৰুপ A, B,  AB অথবা Oৰ ভিতৰত এটাও নহয়, বৰং ইমান দিনে কাৰো চকুত ধৰা নপৰাকৈ থকা এটা নতুন ব্লাড গ্ৰুপহে ! "বম্বে" স্থিত কিং এডৱাৰ্ড মেম'ৰিয়েল হস্পিতালৰ বিশেষজ্ঞ চিকিৎসক ডা° ভেণ্ডেই নতুন কৈ আৱিষ্কাৰ কৰা এই তেজৰ গ্ৰুপটোৰ নাম থলে hh Blood Group বা (Bombay Blood Group) বম্বে ব্লাড গ্ৰুপ। ১৯৫২ চনৰ ৩ মেত "The Lancet" নামৰ চিকিংসা বিজ্ঞানৰ এক গবেষণাপত্রত সর্বপ্রথম ডা° ভেণ্ডে, ডা° দেশপাণ্ডে আৰু ডা° এইচ.এম. ভাটিয়াই বোম্বে ব্লাড গ্ৰুপ সম্পর্কে তেওঁলোকৰ গৱেষণা পত্ৰ প্ৰকাশ কৰে।

সাধাৰণতে আমি জানো যে O ব্লাড গ্রুপৰ মানুহ সাৰ্বজনীন দাতা অৰ্থাৎ সকলোকে তেজ দিব পাৰে। কিন্তু তেজ ল'বলগীয়া হ'লে কেবল O ব্লাড গ্রুপৰ মানুহৰ পৰাহে তেজ লব পাৰে। মানুহৰ তেজত এগ্লুটিনোজেন-A আৰু এগ্লুটিনোজেন-B নামৰ দুবিধ এণ্টিজেন থাকে। A ব্লাড গ্ৰুপৰ তেজত A এণ্টিজেন, B ব্লাড গ্ৰুপত B এণ্টিজেন, AB ব্লাড গ্ৰুপত AB দুয়োটা এণ্টিজেন আৰু O ব্লাড গ্ৰুপৰ তেজত কোনো এণ্টিজেন নেথাকে। কিন্তু "The Lancet"ত প্ৰকাশিত গৱেষণা পত্ৰই জানিব দিয়ে যে O ব্লাড গ্রুপৰ তেজতো এবিধ বিশেষ এগ্লুটিনোজেন থাকে। এই এগ্লুটিনোজেনৰ নাম ৰখা হয় এগ্লুটিনোজেনৰ-H আৰু ইয়াক তেজৰ লোহিত ৰক্ত কণিকাত পোৱা যায়।

এগ্লুটিনোজেনৰ-Hৰ এটা বিশেষ গুণ হ'ল এই যে, ই তেজত থকা আন দুবিধ এন্টিজেন A আৰু Bৰ প্রিকাৰ্চৰ বা পূৰ্ববৰ্তী অৱস্থা হিচাপে কাম কৰে। প্ৰিকাৰ্চৰ মানে কিছুমান বিশেষ ৰসায়নিক যৌগ যিবোৰে কোনো উপযুক্ত উদ্দীপনা পালে অন্য কোনো পদার্থলৈ নিজকে ৰূপান্তৰিত কৰিব পাৰে। অর্থাৎ এই বিশেষ এগ্লুটিনোজেন-H ৰ পৰাই  উৎপন্ন হয় তেজত থকা আন দুটা বিশেষ এণ্টিজেন যাৰ নাম এগ্লুটিনোজেন-A আৰু এগ্লুটিনোজেন-B। এগ্লুটিনোজেন Hৰ পৰা এণ্টিজেন A আৰু B উৎপন্ন হ'বলৈ আমাৰ কোষৰ ক্ৰমোজোমৰ প্ৰয়োজনীয় উদ্দীপনা যোগায়।

এগ্লুটিনোজেন-H সৃষ্টিৰ বাবে আমাৰ ক্ৰমোজোমত  HH জিনোটাইপ থাকিব লাগে। H হ'ল মেণ্ডেলীয় বংশাৱলীৰ প্রভাৱশালী জিন আৰু h হ'ল মেণ্ডেলীয় অপ্ৰভাৱী জিন। অৰ্থাৎ HH আৰু Hh, এই দুয়োটা জিনোটাইপৰ যিকোনো এটা জিনোটাইপ থাকিলেই সেইজন মানুহৰ তেজত এগ্লুটিনোজেন-H থাকিব আৰু সেইবাবে তেওঁৰ তেজত তিনিওবিধ এণ্টিজেন যেনে এণ্টিজেন A,  এণ্টিজেন B আৰু এণ্টিজেন H থাকে বা থকাৰ সম্ভাৱনা থাকে।

কিন্তু যিসকল মানুহৰ জিনোটাইপ hh হয়, তেওঁলোক অপ্ৰভাৱী জিনোটাইপ বিশিষ্ট হোৱা বাবে তেওঁলোকৰ তেজত এণ্টিজেন A,  এণ্টিজেন B আৰু এণ্টিজেন H এটাও নাথাকে। সাধাৰণতে তেজত এণ্টিজেন A আৰু এণ্টিজেন B দুয়োটা নাথাকিলে মানুহজনৰ তেজৰ গ্ৰুপ O হয়, কিন্তু যিহেতু এই বিশেষ ব্যক্তিজনৰ তেজত এণ্টিজেন A,  এণ্টিজেন B আৰু এণ্টিজেন H এটাও নাই, সেয়ে ওপৰে ওপৰে চালে তেওঁৰ তেজৰ গ্ৰুপ O যেন লাগিলেও সেয়া O গ্ৰুপৰ তেজ নহয় , বৰং আমি আলোচনা কৰি থকা অত্যন্ত বিৰল তেজৰ গ্ৰুপ যাৰ নাম hh Blood Group বা "বম্বে ব্লাড গ্ৰুপ"।